aktualności

Secesyjny serwis obiadowy

Pośród wielu muzealnych perełek zgromadzonych we wnętrzach późnobarokowego dworu z Brzezin znajduje się serwis obiadowy z manufaktury porcelany w Ćmielowie.

Jest on eksponowany w serwantce – oszklonej szafce z lustrzaną tylną ścianą, przeznaczoną do prezentowania porcelany, szkieł i drobnych przedmiotów. Dzięki temu talerze obiadowe i deserowe w towarzystwie sosjerek, salaterek i pojemnej wazy przeglądają się tak samo w zwierciadle, jak i w oczach turystów. Ci z kolei podziwiają je w całej okazałości – z przodu i z tyłu.

Chociaż wystawnych serwisów używano zwykle „od wielkiego dzwonu”, stanowiły one na co dzień pożądaną ozdobę pomieszczenia świadczącą o tradycji domu i zamożności gospodarzy. Produkcja porcelany w Europie rozpowszechniła się w XVIII w., a na jej zakup mogły sobie pozwolić rodziny o odpowiednio zasobnym portfelu. Dla tego okresu charakterystyczne są bogate i różnorodne serwisy stołowe, które niekiedy uzupełniano kompletami figur, ozdób i ceramicznych koszyczków. Zamożniejsze rodziny zamawiały w manufakturach całe garnitury stołowe składające się nawet z kilkuset elementów, ozdobione herbami – znakiem przynależności rodowej. Na szerszą skalę porcelanowe naczynia zaczęto stosować w domach szlacheckich i mieszczańskich w XIX stuleciu, gdy ich produkcja stała się bardziej powszechna i tańsza.

Powstanie

Skąd wiadomo kiedy i gdzie wytwarzano taką ceramikę? Manufaktury i fabryki fajansu oraz porcelany zwykle umieszczały na spodach naczyń sygnatury świadczące o miejscu powstania. Z biegiem lat znaki te ulegały różnym modyfikacjom i dzięki temu łatwo można dziś określić czas i miejsce powstania serwisu czy figurki.

Sygnatura znajdująca się na spodniej stronie naczyń wchodzących w skład muzealnego serwisu wskazuje, że powstał on w okresie kiedy wytwórnia pozostawała w rękach książąt Druckich-Lubeckich, czyli w latach 1888–1920. Był to czas, kiedy jakość produkowanych w Ćmielowie naczyń bardzo się podniosła. Duża w tym zasługa specjalistów pochodzących z Limoges we Francji, gdzie od XVIII w. działały jedne z najsłynniejszych wytwórni porcelany na świecie. Tam też kształcono pracowników manufaktury.

Kształt naczyń zdobiących dziś brzeziński dwór charakteryzuje się piękną, falistą, secesyjną linią. To oraz sposób wykonania wzoru wskazuje, że powstały one na początku XX w.

Elementy serwisu ozdobione są subtelnymi bukietami z powojnika oraz drobnymi, żółtymi kwiatami. Wykorzystano do tego celu technikę kalkomanii. Polegała ona na odbijaniu na powierzchni naczyń zdobień wykonanych farbami ceramicznymi na papierze, który był zabezpieczony (gruntowany) łatwo rozpuszczalną masą. Dzięki zmoczeniu papieru warstwa gruntu rozpuszczała się, a dekoracja przywierała do przedmiotu, który powtórnie wypalano, aby utrwalić rezultat.

Kwiatowy wzór rozłożono na powierzchni naczyń z niezwykłym wyczuciem. Delikatnym bukietom towarzyszą dyskretne złocenia wykonane na uchwytach wazy, sosjerek oraz łyżek. Całość, w połączeniu z doskonałą jakościowo porcelaną oraz subtelnymi falistymi kształtami brzegów naczyń, stanowi piękny, secesyjny zestaw.

Historia przedmiotu

Jak każdy eksponat, serwis ma swoją własną historię. W naszym Muzeum prezentowany jest w szerszym kontekście – jako część kultury dworskiej. Pamiętajmy, że używano go podczas najważniejszych uroczystości rodzinnych i przechowywano jak najcenniejszy skarb. Dzięki temu niemal nienaruszony przetrwał dwie wojny światowe.

Łatwo się domyślić, że nie należał on nigdy do brzezińskiej szlachty, jest jednak częścią innej, niemniej bogatej historii – historii rodziny Wocalewskich – znanych łódzkich pedagogów i harcerzy. Nie wiadomo, kiedy dokładnie nabyli oni swój reprezentacyjny serwis. Warto jednak przedstawić pierwszych właścicieli współczesnej ozdoby skansenowskiego dworu.

Bolesław Tadeusz Wocalewski był uznanym nauczycielem języka polskiego i kierownikiem szkoły powszechnej, która początkowo mieściła się w jego domu – kamienicy przy ul. Konstantynowskiej 51 w Łodzi. Tam też prowadził Wydawnictwo B. T. Wocalewskiego. Był autorem elementarza i podręczników szkolnych, wielokrotnie nagradzanych dyplomami m.in. za doskonałą metodę nauki pisania i nauczania języka polskiego. Żonaty z Anną z Zakrzewskich, miał pięcioro dzieci. Czworo z nich: Maria, Zofia, Jadwiga i Jan związanych było najpierw z łódzkim, potem ogólnopolskim harcerstwem. Wszyscy należeli do drużyn skautowych. W ich domu mieściła się siedziba Komendy Skautingu i Harcerstwa Łódzkiego, a Maria i Zofia były pierwszymi Naczelniczkami w ZHP. Maria pracowała jako Inspektorka Harcerska w Ministerstwie Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, a Zofia była dyrektorką renomowanej placówki – Żeńskiej Szkoły Rolniczej w Mokoszynie pod Sandomierzem. Jadwiga w czasie wojny polsko-bolszewickiej prowadziła Wydział Pogotowia Wojennego, była komendantką chorągwi łódzkiej ZHP. Maria i Jadwiga zginęły w Powstaniu Warszawskim, pełniąc harcerską służbę. Jedyny syn Wocalewskich – Jan – zginął w 1917 roku w wypadku tramwajowym. Zawieruchy historii przetrwała jedynie Anna, która szczęśliwe dożyła 94 lat… 

Część w całości

Dziś serwis, kruche świadectwo dawnych czasów, dumnie prezentuje się w dworskiej serwantce. Jest jednym z najpiękniejszych i najbardziej unikatowych eksponatów muzealnych, które nie tylko cieszą oko swą urodą, nie tylko przypominają własne dzieje, ale przede wszystkim współtworzą gęstą i misternie splecioną tkaninę – bogaty i fascynujący gobelin – historię Polski.

Anna Piera

 

Bibliografia:

G. Janneau, Encyklopedia Sztuki Dekoracyjnej, Warszawa 1978.
Słownik Terminologiczny Sztuk Pięknych, red.  K. Kubalska-Sulkiewicz, Warszawa 2005.
E. Kowecka, M. i J. Łosiowie, L. Winogradow, Polska porcelana, Ossolineum 1975.
B. Kołodziejowa, Z.M. Stadnicki, Zakłady Porcelany Ćmielów, Kraków 1986.
A. Kwaśnik-Gliwińska, Ceramika ćmielowska w zbiorach Muzeum Narodowego w Kielcach, [w:] Rocznik Muzeum Narodowego w Kielcach, nr 22, Kielce 2006, s. 59-66.
A. Sieradzka, Przechadzki po dawnych wnętrzach, czyli jak niegdyś mieszkano w Polsce, Warszawa 2001.