ETNOnotatnik

Słowo dnia: Kosiarze

Kosiarze – słowo to w gwarze lasowiackiej oznaczało nie tylko mężczyzn pracujących przy żniwach. Jest także dowodem na to, że i na dawnej wsi ludzie lubili oderwać się od ziemi.

Jakkolwiek utrwalony w powiedzeniu o chłopskim rozumie stereotyp chłopa zawiera obraz kogoś, kto twardo stąpa po ziemi i nie buja w obłokach, nie ma wątpliwości co do tego, że dawni mieszkańcy wsi lubili patrzeć w niebo.

W dzień miało to jak najbardziej praktyczne uzasadnienie – bez meteorologii ludowej uprawianie ziemi nie byłoby możliwe. Nocą, poza przypadkami, gdy dzięki gwiazdom można było orientować się w terenie, spojrzenie w górę mogło jedynie pobudzać wyobraźnię. Polskie ludowe wyobrażenia gwiazd pozostają w zgodzie z tradycją europejską i słowiańską, zwłaszcza jeśli idzie o ich symbolikę czystości, piękna, wolności i szczęścia oraz niepoliczalnego mnóstwa. Gwiazdy są ozdobami nieba jak kwiaty są ozdobami ziemi – pisze o roli gwiazd w chłopskiej kulturze Stanisława Niebrzegowska w Słowniku stereotypów i symboli ludowych.

Od tysięcy lat ludzka wyobraźnia doszukiwała się na rozgwieżdżonym niebie kształtów postaci i zwierząt, a ludzie łączyli porozrzucane punkty w gwiazdozbiory. Nie inaczej było w Puszczy Sandomierskiej. Jak podaje Romuald Gondek w Słowniku gwary lasowiackiej, Orion nosił w widłach Wisły i Sanu miano Kosiarzy. Przytoczony przez niego kontekst użycia słowa (Kosiorze to so trzy gwiazdy jedna za drugo) wskazuje na to, że nazwa Kosiarze nie odnosiła się do całego gwiazdozbioru znanego nam pod imieniem greckiego myśliwego, a jedynie do jego środkowej części, tzw. Pasa Oriona. Rzeczywiście, jeśli spojrzymy w zimowe niebo, zobaczymy trzy gwiazdy w jednej ukośnej linii, które mogą przypominać trzech kosiarzy pracujących na jakimś olbrzymim, rozgwieżdżonym polu.

Swoją drogą mieszkańcy Puszczy Sandomierskiej nie byli w tym skojarzeniu bynajmniej odosobnieni. Nazwa Kosiarze w odniesieniu do Pasa Oriona pojawia się również w innych gwarach. Co więcej, wyobraźnia ludowa trzem Kosiarzom przydawała niezbędne przy żniwach pomocnice –  gwiazdozbiór nazywający się Odbieraczki. W końcu ktoś skoszone przez Kosiarzy zboże musiał wiązać w snopy.

Oczywiście Kosiarze nie są jedyną znaną lasowiacką konstelacją. Edward Klich wspominał w 1919 roku, że na lasowiackiej wsi ludzie widzą na niebie także Babki. Autor nie wiedział jednak, jaką konstelację mają na myśli użytkownicy współczesnej mu gwary. Być może, tak jak w innych częściach kraju, chodziło o Plejady? To bardzo prawdopodobne, bo w Puszczy funkcjonowała też nazwa Babka z kurczętami, oznaczająca ten właśnie gwiazdozbiór. Pewne jest jedno – zainteresowania mieszkańców Puszczy dotyczyły nie tylko spraw ziemskich, a ich wyobraźnia sięgała nieba.

Janusz Radwański

Żródła:

R. Gondek, Słownik gwary lasowiackiej, Nowa Dęba 2013.
E. Klich, Narzecze wsi Borki Nizińskie, Kraków 1919.
S. Niebrzegowska, hasło Gwiazdy [w:] Słownik stereotypów i symboli ludowych, Lublin 1996.