ETNOnotatnik

Nie tylko pisanki

Wielkanoc jest  najważniejszym chrześcijańskim świętem dorocznym. Okres wielkanocny trwa od Środy Popielcowej do Zesłania Ducha Świętego (Zielonych Świątek). W obrzędowości wielkanocnej świętowanie Zmartwychwstania Chrystusa przeplata się z praktykami towarzyszącymi świętowaniu nadejścia wiosny, czyli odrodzenia się sił przyrody, zwycięstwa życia nad śmiercią. W wielu obrzędach wielkanocnych występują symbole płodności i odradzającego się życia, takie jak woda, ogień, zielone gałązki, jajka.

Cykl wiosennych obrzędów zaczyna się w Niedzielę Palmową, zwaną także Kwietną Niedzielą. Symbolem tego dnia są wielkanocne palmy święcone w kościołach. Podstawą palmy są wierzbowe gałązki, do których dodawano gałązki kłokoczki, jałowca, bukszpanu, barwinku czy mirtu. Palmy obwiązywano batogiem wykorzystywanym później do poganiania bydła.

Powszechnie wierzono w oczyszczającą i uzdrawiającą moc palm wielkanocnych – ich uderzenie i dotyk miało przywracać siły żywotne. Dlatego też palmą uderzano krowy w czasie pierwszego wiosennego wypasu. Z palmowych gałązek wykonywano także krzyżyki, które zatykano w granice pól – miały one ochraniać rośliny oraz wzmacniać siły rozrodcze ziemi. Poświęcona palma wielkanocna miała również moc ochrony przed złymi mocami. Przepędzano bydło przez leżącą na progu palmę – miało to uchronić je przed czarami. W niektórych miejscowościach nad drzwiami wejściowymi przybijano krzyżyki z gałązek palmowych. Samą palmę przechowywano najczęściej za świętymi obrazami lub wieszano na ścianie.

Wielki Tydzień rozpoczyna się w Niedzielę Palmową a kończy Zmartwychwstaniem Chrystusa. Był to czas refleksji. Sprzątano obejścia, bielono chałupy. Wierzono, że w czasie Wielkiego Tygodnia ludzie są szczególnie narażeni na działanie złych mocy, przede wszystkim czarownic. W tym czasie obowiązywało wiele zwyczajów przypisanych konkretnym dniom.

W Wielki Czwartek kończono prace polowe, tego dnia milkły kościelne dzwony. Był on uważany  także za dzień zaduszny, czego przejawem było wieczorne palenie ognisk – wierzono, że tego dnia dusze zmarłych przychodzą do ognia aby się ogrzać.

Wielki Piątek to dzień żałoby i ścisłego postu. W tym dniu obowiązywał zakaz wykonywania wszelkich prac rolniczych pod groźbą nieurodzaju i pomoru bydła. Wczesnym rankiem udawano się nad rzeki i strumienie aby obmyć się w bieżącej wodzie. Miało to zapewnić zdrowie oraz urodę. W Wielki Piątek przygotowywano pisanki święcone następnego dnia.

W Wielką Sobotę święcono pożywienie (jajka, paskę czyli specjalnie pieczony chleb, sól, chrzan, kiełbasę, wędzonkę, masło, baranka uformowanego z ciasta lub masła), wodę oraz ogień z palącej się tarniny i kłokoczki. Poświęcone potrawy miały symboliczne znaczenie: chrzan pełnił rolę apotropeionu, miał chronić przed złymi mocami, jaja były symbolem nowego życia. Po powrocie z kościoła ze święconką obchodzono dom trzykrotnie, zaś poświęconą wodą kropiono obejście, chałupę i domowników a także konie i narzędzia podczas pierwszej orki, lano ją do studni aby woda w nich była czysta i zdrowa. Tarnina zatykana w strzechę i zagony miała zapewnić domom i polom bezpieczeństwo od piorunów. Po wielkosobotnim nabożeństwie „rozwiązywały” się dzwony.

W Wielką Niedzielę o świcie brano udział w rezurekcji połączonej z uroczystą procesją. Wierzono, że kobieta, która jest czarownicą nie obejdzie kościoła wraz z procesją trzykrotnie, tylko raz – dlatego bacznie obserwowano wszystkie kobiety. Podczas wspólnego śniadania dzielono się jajkiem z chrzanem.  

Poniedziałek Wielkanocny nazywano Lanym Poniedziałkiem. W tym dniu praktykowane zwyczaje związane z magią wody. Mawiano, że: „Baby polewa się żeby miały szczęście w chudobie, chłopów, żeby mieli je w polu, dziewczyny – do chłopaków”. Jeśli jakaś panna nie została oblana wodą był to dla niej wielki dyshonor.

Wielkanocy towarzyszyło także  strzelanie, w niektórych miejscowościach praktykowano zwyczaj straży grobowych - tak zwanych turków.

Źródło:

Andrzej Karczmarzewski, Ludowe obrzędy doroczne w Polsce południowo-wschodniej, Rzeszów 2011.
Krzysztof Ruszel, Leksykon kultury ludowej w Rzeszowskiem, Rzeszów 2004.