ETNOnotatnik

Gdzie święta Agata, tam bezpieczna chata

Nie bosak, nie tłumnica, nie konewka z wodą, a sól świętej Agaty była najskuteczniejszym środkiem przeciwpożarowym dawnej wsi. Kim była święta chroniąca przed ogniem?

Święta Agata urodziła się ok. 235 roku. Pochodziła ze znakomitej sycylijskiej rodziny zamieszkującej położoną u stóp Etny Katanię. W młodości, po przyjęciu chrześcijaństwa, poprzysięgła sobie zachować dziewictwo i konsekwentnie odrzucała zaloty kolejnych adoratorów, w tym rzymskiego namiestnika Sycylii Kwincjana. Ten, urażony odmową Agaty, rozpoczął za przyzwoleniem cesarza Decjusza prześladowania sycylijskich chrześcijan, których pierwszą ofiarą stała się późniejsza święta. „Martyrologium rzymskie” podaje, że: Za panowania Decjusza z rozkazu sędziego Kwicjana bito ją po twarzy, wtrącano do więzienia, rozciągano na katowni, wykręcano jej członki, obcięto piersi i tarzano ją po skorupach i żarzących się węglach. Skończyła życie we więzieniu wśród modlitwy. Święta Agata zmarła 5 lutego 251 roku z tymi słowami na ustach: Panie, któryś raczył mnie strzec od dzieciństwa, któryś z serca mojego wyrwał miłość tego świata i dał przezwyciężyć tak wiele mąk, przyjmij mego ducha.

Po czym poznać Agatę?

Przedstawiana jest najczęściej w długiej sukni, a jej atrybutami są m.in.: symbolizująca męczeństwo korona, kość słoniowa jako oznaka czystości i niewinności, wybuchająca Etna (w czasie męczeńskiej śmierci Agaty miał nastąpić wybuch wulkanu), a także obcięte piersi na misie, nóż, chleb lub krzyż.

Sól, woda i chleb

Święta Agata była jedną z najbardziej popularnych świętych na polskiej wsi. Otaczano ją szczególnym kultem i poważaniem. W kościołach święcono w dniu jej święta sól, wodę i chleb, aby zapewnić każdemu domostwu ochronę przed pożarem. W Ostrowach Tuszowskich, nieopodal Mielca, aby ogień się nie rozprzestrzeniał, płonące zabudowania obchodzono trzykrotnie, a następnie sypano solą i kropiono święconą wodą, a w położonej nieopodal Rzeszowa Kąkolówce ogień kropiono wodą święconą z rozpuszczoną w niej solą. W Trześniowie, w Brzozowskiem, każda dobra gospodyni po powrocie do domu z kościoła pokrapiała ściany domu poświęconą wodą, a przed nadciągającą burzą dodatkowo kropiła na cztery strony świata, mówiąc: Święta Agato, chroń nas od gradu i ognia, oraz odmawiała różaniec. Wierzono także, że rzucenie taką poświęconą solą w kierunku płonącego domostwa spowoduje zmianę kierunku wiatru, tym samym zatrzyma rozprzestrzenienie się pożaru. Mawiano: Sól świętej Agaty broni od ognia chaty. Poświęconą w dzień św. Agaty sól wrzucano także do dołu podczas kopania studni, a zjedzenie jej chronić miało przed wolem, czyli schorzeniami tarczycy, na które często zapadała zamieszkująca podgórskie wsie ludność. Wierzono także, że szczególna moc poświęconej soli utrzymuje się przez siedem lat. W dzień świętej Agaty pieczono chleb, który następnie umieszczano pod strzechą, co również stanowić miało ochronę przed pożarem.

Sposób na demony

Szczególne znaczenie miała poświęcona tego dnia kreda, służąca do odpędzania duchów zmarłych nieochrzczonych dzieci oraz tzw. płanetnika, demona odpowiadającego za sprowadzanie burzy i gradu. Gdy spotkano takiego upiora lub usłyszano jego płacz, zakreślano przy pomocy poświęconej kredy wokół siebie okrąg i czyniąc znak krzyża, mówiono: W imię Ojca i Syna i Ducha Świętego Amen. Ja cię chrzczę. Jak żeś panna, niech ci będzie Anna, jak żeś pon, niech ci będzie Jon.

Arkadiusz S. Więch

Bibliografia:
A Karczmarzewski, Ludowe obrzędy doroczne w Polsce południowo-wschodniej, Rzeszów 2011, s. 140–141.
J. Marecki, L. Rotter, Jak czytać wizerunki świętych. Leksykon atrybutów i symboli hagiograficznych, Kraków 2009, s. 41–43.
Ks. Wincenty Zaleski SDB, Święci na każdy dzień, Warszawa 2008, s. 117–118.