ETNOnotatnik

Cymbały, zwonki brzmiące

Cymbalista - rzeźba

Tak o nich piszą: „w kapelach słyszane są niczym harmoniczna mgła, wypełniająca przestrzeń dźwiękową między liniami basową a melodyczną”

Jednym z bardziej charakterystycznych instrumentów dla rzeszowskiej muzyki są cymbały. Należą one do grupy tzw. chordofonów uderzanych. Ich podstawa to płaska skrzynka w kształcie trapezu, nad którą, wzdłuż dłuższego boku, przebiegają pasma strun (po kilka w każdym paśmie).

Cymbały przywędrowały w okolice Rzeszowa z Łuku Karpackiego i zadomowiły się w kapelach naszego regionu. W polskiej literaturze odnaleźć można kilka informacji opisujących cymbały. Jedną z pierwszych jest definicja Samuela Bogumiła Lindego, który opisywał cymbały z przełomu XVIII i XIX w.: „Cymbał, cymbałek, cymbalik, nazwa pochodzenia grecko-łacińskiego; cymbały, narzędzie muzyczne strónami drucianemi pokładane, które w graniu uderza się palcatkami”. Aleksander Brückner zaś nadaje cymbałom miano zwonków brzmiących, „których płytka szufladka, strunami drucianymi wykładana jest; specjalność to muzyki żydowskiej i cygańskiej. Taką definicję możemy znaleźć w „Encyklopedii staropolskiej” Zygmunta Glogera: Cymbałki, narzędzie muzyczne, powszechnie używane niegdyś w całej środkowej Europie. W Polsce grywali na niem zwłaszcza Żydzi i Cygani”.

Słyszane niczym harmoniczna mgła

Pasma strun rozpięte są nad korpusem cymbałów – pomiędzy zaczepami (z lewej strony), a kołkami służącymi do strojenia (z prawej). Pod strunami znajdują się dwa okrągłe otwory rezonansowe, zwykle zdobione. W struny uderza się drewnianymi, specjalnie wygiętymi pałeczkami zw. palcatkami, a dźwięk powstaje przez uderzenie w grupę strun jednakowo nastrojonych. Jak pisze Stanisław Olędzki „nakładające się na siebie dźwięki (…) stwarzają efekt gry akordowej, chociaż cymbalista jednocześnie wydobyć może najwyżej dwa dźwięki (najczęściej współbrzmienie oktawy). Powstające w ten sposób sploty dysonansów są charakterystyczne dla brzmienia samego instrumentu, a w kapelach słyszane są niczym harmoniczna mgła, wypełniająca przestrzeń dźwiękową między liniami basową a melodyczną”.

W zbiorach naszego Muzeum

Jedyne cymbały uzupełniające grupę instrumentów ludowych w zbiorach muzeum pochodzą prawdopodobnie z końca XIX w. Zwykle leżą one w muzealnym magazynie, ale w kwietniu ubiegłego roku (2016) miały swoje "pięć minut" jako jeden z kilku eksponatów wybranych na wystawę dawnych instrumentów ludowych w czasie Roztańczonego Dnia Wolnej Sztuki. Dźwięk cymbałów można odnaleźć też w naszym archiwum w wywiadach zebranych w terenie, a także nagraniach zrealizowanych podczas wydarzeń plenerowych, kiedy prezentowały się liczne rzeszowskie kapele albo grający solo cymbaliści.

Dwa filmy etnograficzne znajdujące się w naszych zbiorach zostały zrealizowane podczas badań terenowych w domach cymbalistów w Podlesiu koło Leżajska (2008) i Szklarach koło Dynowa (2016). Pierwszy to „Muzyka ludowa. Edward Markocki – cymbały, Józef Bosak – skrzypce” nagrany w ramach projektu „Dokumentacja zachowanych zjawisk kultury ludowej w Puszczy Sandomierskiej – region leżajski”. Drugi film  „Stanisław Tadla i Szymon Tadla – cymbaliści ze Szklar” zrealizowano w ramach projektu „Folklor Rzeszowiaków – obraz przemian, etap III: Łańcuckie”.

Było cymbalistów wielu

Cymbały były i nadal są wytwarzane przez ludowych twórców. Do najbardziej znanych należał nieżyjący już Władysław Chochołek z Czeluśnicy k. Jasła. Obecnie wytwarzają cymbały Władysław Wojtyna z Białobrzegów koło Łańcuta i Stanisław Wyżykowski z Haczowa. Do mistrzów gry na cymbałach z naszego regionu należał niewątpliwie Edward Markocki z Podlesia. Warto wymienić grających wciąż cymbalistów takich jak Stanisław Tadla ze Szklar, wspomniany już Władysław Wojtyna, Witold Gierlicki z Gąsówki oraz Stanisław Szajna z Miejsca Piastowego. O zainteresowaniu grą na cymbałach przekonują coroczne „Spotkania Cymbalistów” organizowane od 1981 r. przez Wojewódzki Dom Kultury  w Rzeszowie. Pojawiają się na nich także młodzi cymbaliści, co pozwala wierzyć, że umiejętność gry na cymbałach będzie przekazywana jeszcze przez jakiś czas z pokolenia na pokolenie…

Justyna Niepokój-Gil

Bibliografia:
S. Olędzki, Polskie instrumenty ludowe, Kraków 1978.
K. Ruszel, Leksykon kultury ludowej w Rzeszowskiem, Rzeszów 2004.
J. Danak-Gajda, Muzyka ludowa Podkarpacia, [w:] Muzyczny folklor Podkarpacia: badania terenowe, Rzeszów 2014, www.muzeumetnograficzne.rzeszow.pl

1.jpg
2.jpg
3.jpg
4.jpg
5.JPG
6.jpg