ETNOnotatnik

Drugie życie wielkanocnej palmy

Cykl świąt wielkanocnych w obrzędowości dorocznej rozpoczyna Niedziela Palmowa, dawniej zwana Kwietną Niedzielą. W kościele katolickim obchodzona jest na wspomnienie dnia, w którym Jezus Chrystus wjeżdżał do Jerozolimy witany przez jej mieszkańców wiwatujących palmowymi gałązkami.

W wywiadach prowadzonych w ramach projektu „Folklor Rzeszowiaków – obraz przemian” w okolicach Rzeszowa, Łańcuta i Przeworska, pojawiło się kilka informacji na temat samej Niedzieli Palmowej i tego, co działo się z wielkanocną palmą po poświęceniu.

Od samego rana!

Głównym składnikiem wielkanocnych palm były gałązki. Już od rana ten, kto wstał najwcześniej, brał zieloną wierzbową gałązkę, budził domowników i uderzał ich lekko, mówiąc: Palma bije, jo nie bije, Za seść noc – Wielkanoc. Mieszkanka Dębowa wspominała, że palmami biło się panny. Krzysztof Ruszel pisał, że uderzenia gałązki miały pobudzić moce życiowe ludzi i przekazać im energię witalną.

Z czego zrobić palmę?

Aleksander Saloni podaje informacje z pocz. XX w.: Palmy (…) robią z iwy i trzciny (Bratkowice), w Bziance dodają do tego jeszcze jałowcu, a w Zaczerniu: bluszczu, barwinku i „sosny”. W sąsiedniej miejscowości – Nowej Wsi, jedna z najstarszych jej mieszkanek – Aniela Miękisz – opowiadała o składzie wielkanocnych wiązanek: U nas (…) sąsiadka robiła zawsze palmy trzcinowe, dodawała bazie, jałowiec. Musiała być trzcina, bo pana Jezusa bili trzcinami ci Żydzi! Końcówki palmy były obwiązywane lnianym sznurkiem, czasem związywało się białą wstążką. Córka koszyczorza z Białoboki wspomina, że ojciec łyka darł z łoziny i tym owijał od spodu, jedno koło drugiego, tak żeby było gładko chwycić do ręki. Tak przygotowaną palmę zanosiło się do kościoła, do poświęcenia przez księdza.

Współczesne palmy różnią się nieco od tych tradycyjnych. Dużo jest w nich roślin, które obecnie spotkać można w ogródkach – tui albo bukszpanu. Rozmówczynie z Jasionki i Terliczki opowiadają, jakie ozdoby dodają do wiązanki: kwiatki z bibuły, kolorowe trawki, które już w jesieni trzeba nazbierać, a teraz też dużo się kupuje. Nauczycielki ze Stobiernej mówiły: Jak jest święcenie palm, to podtrzymujemy tradycje w szkole, każda klasa, w tym roku nawet przedszkolaki robiły palmy i idziemy korowodem do kościoła, ksiądz święci palmy, jest wystawka w szkole i jak rozbieramy to palimy i potem ksiądz bierze ten popiół na środę popielcową.

Kłokoczka i krzyżyki

W wioskach pod Przeworskiem (Dębów, Łapajówka, Studzian, Białoboki) szczególnie ważnym składnikiem palmy była kłokoczka (Staphylea pinnata L.). Jak mówił mieszkaniec Ujeznej: W palmie musi być kokoczka, bo z kokoczki robimy krzyżyki i się je sadzi. W Wielką Niedzielę albo Poniedziałek, po południu, bierze się wodę poświęconą w Wielką Sobotę, do niej wrzucane są węgielki ze święcenia ognia i z tą wodą chodziło się na pole. Z dziadkiem chodziłem. Krzyżyki robiliśmy z kokoczki z palmy, wsadzaliśmy je w rogi pola, rozkruszaliśmy jajko poświęcone w Wielką Sobotę jako symbol życia i odmawialiśmy modlitwę urodzaju. Tak się robi, żeby był urodzaj. Do dziś tak robię, chce, żeby córka to widziała. Niech pamięta, może komuś to przekaże! Krzyżyki zanosiło się w pole, albo przybijało się na zewnątrz domu, nad drzwiami.

Poświęcona, i co dalej?

Z palmą wielkanocną wiązały się liczne wierzenia. K. Ruszel pisze: Najczęściej wykonywano 2 palmy. Jedną po poświęceniu wynoszono w pole i wtykano w rolę, drugą przechowywano w wielkim poszanowaniu.

Po przyjściu z kościoła palmę maczało się w wodzie święconej i kropiło podwórze, wszystkie budynki i nawet pole, jak ktoś miał blisko (Terliczka), a także dzieci, ule w ogrodzie, inwentarz w stajniach (Łapajówka). W okolicy Łańcuta święciło się pola. Z poświęconą palmą i wodą święconą idzie się w Wielką Niedzielę po śniadaniu na pole. Święci się swoje obszary… (Wysoka). W pole wbijało się całą palmę (nie tylko krzyżyki z gałązek) i zostawiało w zbożach, w polu, czy na grządkach (Białobrzegi, Zabratówka).

Gdy ojciec mieszkańca z Nowej Wsi Zaczerskiej wyjeżdżał siać owies na wiosnę, używając poświęconej palmy, święcił wodą wóz i ziarno, przed wyjazdem. Święcili pole – „na leja” [drugi dzień świąt Wielkanocnych], kropiono ziemniaki przed posadzeniem, podobnie zboże przed wysiewem (Łapajówka). Podczas pierwszej orki kładziono wierzbowe gałązki z baziami pod pierwszą skibę, a przy pierwszym wygonie na pastwisko na wiosnę uderzano nimi wypędzane bydło (Nowa Wieś).

Tradycja dziś

Współczesny stosunek niektórych osób do takich zabiegów mogą oddawać słowa informatora, zapytanego: Czy palmą to trzeba było tę krowę faktycznie wygonić, pacnąć, czy wystarczyło mieć przy sobie? Odpowiedział: No mieć przy sobie [śmiech] Ale jo w to nie wierze (…) To jest zabobona. Śmichu warte (Styków). Palma straciła nieco na znaczeniu obrzędowym ze względu na to, że ludzie nie święcą pola czy bydła, bo go po prostu nie mają. Często ich związek z ziemią nie ma już sakralnego znaczenia tak mocnego, jak to bywało u naszych przodków.

Trzeba jednak zaznaczyć, że zwyczaj plecenia i zanoszenia palm w Niedzielę Męki Pańskiej do poświęcenia, jest ciągle kultywowany. Rozwija się nawet – poprzez warsztaty organizowane w szkołach, domach kultury i muzeach oraz konkursy na najbardziej barwną czy najwyższą palmę.

Justyna Niepokój-Gil

Bibliografia:

A. Saloni, Lud rzeszowski. Materiały etnograficzne, Kraków 1908, s. 118.
K. Ruszel, Leksykon kultury ludowej w Rzeszowskiem, Rzeszów 2004, s. 265.

Wywiady z Archiwum Naukowego MKL w Kolbuszowej:

- okolice Rzeszowa: Jasionka, GG, MKL-AE 558/1; Nowa Wieś, MA, MKL-AE 554/6; Nowa Wieś Zaczerska, SA, MKL-AE 559/1; Stobierna, MM, WT, DB, MKL-AE 558/7, Styków, NN, MKL-AE 577/8; Terliczka, GM, BK, WW, MKL-AE 561/8.
- okolice Łańcuta: Białobrzegi, HZ, MKL-AE: 649/1, Handzlówka, KB, KJ, MKL-AE: 650/6; Krzemienica, (KGW) GK, FE, MKL-AE: 652/5; Wysoka, RZ, MKL-AE: 648/7.
- okolice Przeworska: Białoboki, WB, MKL-AE 610/1; Białoboki, ZZ, MKL-AE 616; Dębów, WE, MKL-AE 619/2; Grzęska – Świętoniowa, MJ, MKL-AE 618/3; Siedleczka, RH, MKL-AE 613/5; Studzian, BM, DJ, MKL-AE 616/4; Ujezna, WJ, MKL-AE 611/9

1 AF 33633,3.JPG
2 AF 34001,26.JPG
3 AF 33633,25 - a.JPG
7 AF 33936,6.JPG
9 AF 34001,42.JPG
11 AF 33936,8.JPG