Leśnictwo
Kiedy w pierwszej połowie XIX w. upowszechniła się planowa gospodarka leśna, w pejzażu polskiej wsi pojawiły się osady leśne. Były to zagrody lokowane blisko miejsc, którymi mieszkający tam leśniczy mieli zarządzać.
Nasze założenie składa się z typowych budynków dawnych leśnictw z terenów Puszczy Sandomierskiej. Ekspozycja zorganizowana jest wokół leśniczówki, która od lat 30. XIX w. (kiedy ją wybudowano) była siedzibą leśnictwa Biedaczów zwanego Zerwanką. Lasy te należały (aż do 1944 r.) do Zarządu Lasów Ordynacji Łańcuckiej hr. Potockich. W tamtych czasach miejsce pracy zarządcy było jednocześnie domem, gdzie mieszkała cała jego rodzina. Z ganku wchodziło się do sieni, z sieni na lewo do kancelarii. Tam urzędował leśniczy, przyjmował ważniejszych interesantów, np. kupców drewna spoza majątku. Przez okno – przy szerokim parapecie – załatwiał zaś sprawy z włościanami czy robotnikami leśnymi. Ci stali na zewnątrz na płaskim drewnianym podeście i stamtąd odbierali kwity i podpisywali papiery. W jadalni toczyło się życie rodzinne i towarzyskie, domownicy spożywali tam wszystkie posiłki, dzieci odrabiały i pobierały lekcje, kupcy drewna byli podejmowani przez gospodynię poczęstunkiem. Przy dużym stole przebierano leśne owoce, obierano grzyby. Z sieni na prawo wchodziło się do pokoi prywatnych (dwóch dużych, narożnych oraz trzeciego – mniejszego), dalej korytarz prowadził w głąb domu – do kuchni i spiżarni. Na werandzie stały koszykowe meble, a drewniana podłoga wyłożona była dziczą skórą. Pod nią – w czasie okupacji – był wykop, schowek, w którym przechowywano m.in. nadajnik radiowy.
Przy leśniczówce stoi obiekt o niezwykle oryginalnej architekturze – wyłuszczarnia szyszek z Dąbrówek. Pochodzi z dawnej Dyrekcji Lasów Ordynacji Potockich i został tam wybudowany dla pozyskiwania nasion. Na górnej kondygnacji suszono szyszki transportowane windą przez otwór nad wejściem głównym. Dolną część budynku przeznaczono do przechowywania nasion w workach lub beczkach. Co ciekawe, wyłuszczarnia ta jest jedynym takim obiektem w Polsce.
W obrębie założenia uwagę zwracają także stajnia z Przecławia i stodoła z Leżajska. Stajnia została wzniesiona w przysiółku Podlesie, należącym do rewirów leśnych rodziny Reyów z Przecławia. Chowano w niej konie i krowy. Zwierzęta stanowiły kiedyś bardzo ważny aspekt życia codziennego leśnictw: stanowiły w zasadzie jedyną siłę pociągową, a także były żywicielami rodziny leśniczego. Prowadzenie gospodarstwa wymagało także odpowiednich budynków do przechowywania plonów i sprzętu rolniczego, takich jak stojąca obok stodoła z Leżajska. Zabudowania leśnictw służyły w nierozdzielnym zakresie zarówno rolnictwu, jak i gospodarce leśnej. W osobnych pomieszczeniach stajni znajdziemy również narzędzia służące szkółkarstwu, pozyskiwaniu żywicy, ścinaniu i zrywce drzew.
Kolejny ciekawy obiekt w leśnictwie to suszarnia runa leśnego z Pateraków. Budynek suszarni powstał w połowie l. 30. XX w. i wchodził w skład zabudowań leśnych rewiru Pateraki. Pierwotnie w budynku suszono szyszki w celu uzyskania nasion. W 1950 r. budynek przejęła Państwowa Centrala Leśnych Produktów Niedrzewnych „Las”. Nowy zarządca przystosował obiekt do przyjmowania oraz przetwarzania runa leśnego, głównie suszenia borówek, suszenia i solenia grzybów, a także przetwarzania ziół, roślin leczniczych, igliwia czy żywicy.
Uwagę przyciąga także stojący nieopodal suszarni niewielki trak z Brzózy Stadnickiej napędzany silnikiem spalinowym, służący do cięcia pni na tarcicę.
W skład leśnictwa wchodzą:
- leśniczówka z Zerwanki (lata 30. XIX w.),
- suszarnia (wyłuszczarnia) szyszek z Dąbrówek (1869 r.),
- suszarnia runa leśnego z Pateraków (lata 30. XX w.),
- stodoła z Leżajska (I poł. XX w.),
- stajnia z Przecławia (lata 30. XX w.),
- spichlerzyk z Zerwanki (lata 30. XX w.),
- piwniczka z Zerwanki (ok. 1931 r.),
- wychodek z Zerwanki (lata 30. XX w.),
- trak z Brzózy Stadnickiej (lata 60.–70. XX w.).
Przeniesienie budynków i ich urządzenie w parku etnograficznym trwało od 2006 do 2022 r. i przebiegało w ścisłej współpracy z Nadleśnictwem Kolbuszowa oraz Ośrodkiem Kultury Leśnej w Gołuchowie. Serdecznie dziękujemy!
***
Bibliografia:
Opracowania:
Adamczewski J., Uwagi dotyczące zagród leśnych (leśnictw), mps, 2006, Archiaum Naukowe Muzeum Kultury Ludowej w Kolbuszowej, b.s.
Bobiński J., Miller S., Odnowienie lasu, Warszawa 1951.
Borek J., Zarys praktycznego urządzenia gospodarstw leśnych wraz z wzorami załączników do planów i programów gospodarczych, Nowy Sącz 1931.
Budrewicz T., Myśliwi i naganiacze: stratyfikacja ról społecznych na pograniczu, [w:] „Napis”, ser. 21 (2015), s. 120-145.
Choiński T., Urządzanie lasu. Podręcznik dla obywateli ziemskich (z ośmioma tablicami litograficznymi), Warszawa 1873.
Cholewianka-Kruszyńska A., Architektura leśna i łowiecka w majątku ordynackim hrabiów Potockich z Łańcuta, [w:] „Biuletyn Muzeum Kultury Ludowej w Kolbuszowej”, nr 3, Kolbuszowa 2015, s. 73 – 117.
Cholewianka-Kruszyńska A., Leśnictwo Zerwanka-Biedaczów. Materiały do scenariusza ekspozycji w Muzeum Kultury Ludowej w Kolbuszowej, [w:] „Biuletyn Muzeum Kultury Ludowej w Kolbuszowej”, nr 4, Kolbuszowa 2017, s. 167 – 178.
Cholewianka-Kruszyńska A., Łańcut i Antonin. Polowania u Potockich, Warszawa 2017.
Cholewianka-Kruszyńska A., Wielokulturowy obraz polowań par force w Łańcucie i Antoninach. Wpływ polowań par force na funkcjonowanie i obraz obu rezydencji, [za:] https://old.zamek-lancut.pl/pl/content/historia/PDF/Wielokulturowy_Kruszynska.pdf, [dostęp: 12.05.2022].
Chrząszczewski A., Pamiętnik oficjalisty Potockich z Tulczyna, Wrocław 1976.
Dziekoński B., Rolnictwo i ogrodnictwo naynowszemi przykładami, wzorami i planami ekonomiki obiaśnione i potwierdzone, Kraków 1805.
Grzymałowski S., Chorzewski K., Produkcja maszyn i narzędzi rolniczych w Polsce w latach 1805-1918, Wrocław 1970.
Hoppe S., Polski język łowiecki. Podręcznik dla myśliwych, Warszawa 1951.
Ilmurzyński E., Cięcie pielęgnacyjne w gospodarstwie leśnym, Warszawa 1951
Instrukcja w sprawie służby bezpieczeństwa pracy w Nadleśnictwach Państwowych, Warszawa 1936.
Kamiński E., Wisławski M., Zelicho J., Żywicowanie sosny przy użyciu chemicznych środków drażniących, Warszawa 1958.
Koleczko W., Zasady praktycznego urządzenia lasów ich szacowania i zagospodarowania z dodaniem dwóch map, drzeworytów tekście i tablic, Warszawa 1882.
Kozaczka M., Gospodarka leśna w posiadłościach ordynata łańcuckiego (1918-1939), [w:] „Kwartalnik Historyczny”, r. 101, nr 3 (1994).
Kozłowski W., Słownik leśny, bartny, bursztyniarski i orylski, Warszawa 1846.
Lew S., Park Etnograficzny w Kolbuszowej, „Materiały Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku” 1974, nr 19, s. 53-68.
Matusz S., Narzędzia i maszyny do hodowli lasu, Warszawa 1960.
Mering A., Przetwórstwo grzybowe, Warszawa 1955, s. 85.
Mieczyński A., Zasady leśnictwa dla obywateli ziemskich lasy posiadających, t. I, Warszawa 1861.
Miklaszewski J., Lasy i leśnictwo w Polsce, t. I, Warszawa 1928.
Milewski J., O zagospodarowaniu runa leśnego, „Sylwan”, nr 12, 1959 r.
Ministerstwo Leśnictwa Centralny Zarząd Lasów Państwowych, Instrukcja żywicowania, Warszawa 1952.
Ministerstwo Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego, Katalog wyrobów, Warszawa 1959.
Pasławski T., Łowiectwo dla leśników i myśliwych, Warszawa 1971
Ruszel K., Problemy organizacji parku etnograficznego w Kolbuszowej, „Materiały Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku” 1972, nr 15, s. 41-48.
Sokołowski S., Hodowla lasu, Lwów 1930.
Stieber K., Urządzenie gospodarstwa leśnego, Lwów – Warszawa 1921.
Surdej M., Oddział partyzancki Wojciecha Lisa 1941-948, Rzeszów-Mielec 2009 .
Szczerbakow K., Prace leśne przy pozyskiwaniu żywicy sosnowej, Kraków 1948
Szwarc A., Poboczne użytki leśne. Kora, żywica, pasza i ściółka leśna, nasiona, [w:] „Praktyczna Encyklopedia Gospodarstwa Wiejskiego”, nr 64, Warszawa 1924.
Tłoczek I., Polskie budownictwo drewniane, Wrocław 1980, s. 122.
TyszkiewiczS., Nasiennictwo leśne z zarysem selekcji drzew, Warszawa 1952.
Wężyk E., Przemysł leśny. O suchej destylacji drzewa w celu otrzymania terpentynowego olejku, olejów smolnych, tłuszczów drzewnych parafinowych, smarowideł do osi, trybów i maszyn, parafiny i kwasu drzewnego, kwasu octowego, octanów: sody, wapna, żelaza, miedzi, glinki, potażu; spirytusu drzewnego, smoły, kreozotu, paku, kalafonii, węgla, sadzy, dziegciu, potażu, itp., Warszawa 1872.
Wisławski M., Narzędzia i przybory do żywicowania, Warszawa 1952.
Wisławski M., Szczerbakow K., Ptasiński T., Przechowywanie żywicy, Warszawa 1964.
Wisławski M., Zelicho J., Żywicowanie sosny, Warszawa 1955
Włodek J. M., Historia Lasów Tuszowskich, [w:] Pięć wieków Kolbuszowej, red. ks. S. Zych, Kolbuszowa 2009, s. 193 – 224.
Zarządzenie Ministra Leśnictwa z dnia 30 grudnia 1949 r. o utworzeniu przedsiębiorstwa państwowego pod nazwą: "LAS", Państwowa Centrala Leśnych Produktów Niedrzewnych, Monitor Polski 1950. A-9.93
Życie praktyczne. Wydawnictwo poświęcone sprawom prowadzenia domu i gospodarstwa kobiecego, nr 76, Higjena i porządek w naszym domu, oprac. Mar – Mor, Warszawa, b.d.
Źródła:
Cholewianka-Kruszyńska A., Studium historyczne dla leśniczówki „Zerwanka” w Biedaczowie – założenia leśnego w Parku Etnograficznym Muzeum Kultury ludowej w Kolbuszowej, 2014, Archiwum MKL w Kolbuszowej, sygn. MKL – DT 784.
Opracowania wywiadów dotyczących leśniczówki „Zerwanka”. Informator Wacław Sobek, oprac. Justyna Niepokój-Gil, Łańcut 2009, Archiwum MKL w Kolbuszowej, sygn. MKL – AE 787.
Plan gospodarczy Leśnictwa Biedaczów Ordynacja Łańcucka na okres 1932-1942, Archiwum Państwowe w Przemyślu, nr inw. 56/916/0/-/13.
Suszarnia i solarnia borówek i grzybów w Paterakach, Archiwum MKL w Kolbuszowej, sygn. MKL – AE 642.
„Sylwan”, kwartalnik na lata 1820 - 1939.
Szkic sytuacyjny osady służbowej leśniczego L-twa Biedaczów, w oddz.282. Nadleśnictwo Leżajsk. Powszechna Inwentaryzacja Środków Trwałych wg stanu w dniu 31 grudnia 1959 roku. Okręgowy Zarząd Lasów Państwowych w Przemyślu.
Wywiad ze Zdzisławą z Chruścielów Tymanową, oprac. Izabela Wodzińska, Kolbuszowa 2021, Archiwum MKL w Kolbuszowej, b.s.
Dokumentacja techniczna:
Bableski I., Inwentaryzacja architektoniczno-budowlana stajni z leśniczówki w Przecławiu, Rzeszów 2008, Archiwum MKL w Kolbuszowej, sygn. MKL – DT 555/1.
Babelski I., Inwentaryzacja architektoniczno-budowlana suszarni przy leśniczówce z Pateraków, Rzeszów 2008, Archiwum MKL w Kolbuszowej, sygn. MKL – DT 556.
Babelski I., Inwentaryzacja architektoniczno-budowlana stodoły drewnianej przy leśniczówce z Leżajska, Rzeszów 2008, Archiwum MKL w Kolbuszowej, sygn. MKL – DT 557.
Babelski I., Inwentaryzacja architektoniczno-budowlana leśniczówki z Zerwanki, Rzeszów 2008, Archiwum MKL w Kolbuszowej, sygn. MKL – DT 562.
Babelski I., Inwentaryzacja architektoniczno-budowlana piwniczki, spichlerza i ustępu z Zerwanki, Rzeszów 2008, Archiwum MKL w Kolbuszowej, sygn. MKL – DT 563.
Babelski I., Park Etnograficzny – leśniczówka z Zerwanki Projekt architektoniczno-budowlany. Opis, Rzeszów 2008, Archiwum MKL w Kolbuszowej, sygn. MKL – DT 569.
Babelski I., Park Etnograficzny – spichlerzyk z Zerwanki Projekt architektoniczno-budowlany. Opis, Rzeszów 2008, Archiwum MKL w Kolbuszowej, sygn. MKL – DT 570.
Babelski I., Park Etnograficzny – leśniczówka z Zerwanki i budynki towarzyszące, Projekt zagospodarowania terenu, perspektywy i widok. Opis, Rzeszów 2008, Archiwum MKL w Kolbuszowej, sygn. MKL – DT 571.
Babelski I., Park Etnograficzny – piwniczka z Zerwanki, Projekt budowlano-architektoniczny. Opis, Rzeszów 2008, Archiwum MKL w Kolbuszowej, sygn. MKL – DT 573.
Babelski I., Założenie leśne, t. I., Projekt zagospodarowania terenu, Kolbuszowa 2013, Archiwum MKL w Kolbuszowej, sygn. MKL – DT 812.
Babelski I., Założenie leśne, t. II., Projekt budowlany. Budowa budynków: leśniczówki z Zerwanki, wyłuszczarni nasion z Dąbrówki, stajni z Przecławia z gnojownikiem, stodoły z Leżajska, Kolbuszowa 2013, Archiwum MKL w Kolbuszowej, sygn. MKL – DT 813.
Babelski I., Założenie leśne, t. III., Projekt budowlany. Budowa budynków: suszarnia runa leśnego z Pateraków, spichlerzyka z Zerwanki, piwniczki z Zerwanki, ustępu z Zerwanki, Kolbuszowa 2013, Archiwum MKL w Kolbuszowej, sygn. MKL – DT 814.
Babelski I., Projekt architektoniczno-wykonawczy. Budowa budynku leśniczówki z Zerwanki wraz z wewnętrzną instalacją elektryczną, Kolbuszowa 2013, Archiwum MKL w Kolbuszowej, sygn. MKL – DT 815.
Babelski I., Projekt architektoniczno-wykonawczy. Budowa budynku wyłuszczarni nasion z Dąbrówki, Kolbuszowa 2013, Archiwum MKL w Kolbuszowej, sygn. MKL – DT 816.
Babelski I., Projekt architektoniczno-wykonawczy. Budowa budynku stajni z Przecławia, Kolbuszowa 2013, Archiwum MKL w Kolbuszowej, sygn. MKL – DT 817.
Babelski I., Projekt architektoniczno-wykonawczy. Budowa budynku stodoły z Leżajska, Kolbuszowa 2013, Archiwum MKL w Kolbuszowej, sygn. MKL – DT 818.
Babelski I., Projekt architektoniczno-wykonawczy. Budowa budynku suszarni runa leśnego z Pateraków, Kolbuszowa 2013, Archiwum MKL w Kolbuszowej, sygn. MKL – DT 819.
Babelski I., Projekt architektoniczno-wykonawczy. Budowa budynku spichlerzyka z Zerwanki, Kolbuszowa 2013, Archiwum MKL w Kolbuszowej, sygn. MKL – DT 820.
Babelski I., Projekt architektoniczno-wykonawczy. Budowa budynku piwniczki z Zerwanki, Kolbuszowa 2013, Archiwum MKL w Kolbuszowej, sygn. MKL – DT 821.
Babelski I., Projekt architektoniczno-wykonawczy. Budowa budynku ustępu z Zerwanki, Kolbuszowa 2013, Archiwum MKL w Kolbuszowej, sygn. MKL – DT 822.
Chałupski J., Bury E., Inwentaryzacja suszarni nasion w Dąbrówce nr 95 pow. Łańcut, Rzeszów 1968, Archiwum MKL w Kolbuszowej, sygn. MKL – DT 607/1.
Turkiewicz P., Projekt wnętrza wystawienniczego założenia leśniczówki w Parku Etnograficznym Muzeum Kultury Ludowej w Kolbuszowej, Kraków 2012, Archiwum MKL w Kolbuszowej, sygn. MKL – DT 842.
Zimny W., Park Etnograficzny – założenie leśne, Przedmiar robót i kosztorys inwestorski do projektu budowlanego przyłącza wodociągowego, przyłącza ppoż. i przykanalika, ks + szambo, Kolbuszowa 2013, Archiwum MKL w Kolbuszowej, sygn. MKL – DT 823.
Zimny W., Park Etnograficzny – założenie leśne, Specyfikacja techniczna wykonania i odbioru robót do projektu budowlanego przyłącza wodociągowego, przyłącza p.poż i przykanalika ks + szambo, Kolbuszowa 2013, Archiwum MKL w Kolbuszowej, sygn. MKL – DT 824.
Zimny W., Park Etnograficzny – założenie leśne Leśniczówka z Zerwanki – Przedmiar i kosztorys wykonania wewnętrznej instalacji elektrycznej – Specyfikacja techn. wykonania i odbioru wewnętrznej inst. elektrycznej, Kolbuszowa 2013, Archiwum MKL w Kolbuszowej, sygn. MKL – DT 825.
Zimny W., Park Etnograficzny – założenie leśne – Przedmiar i kosztorys wykonania kablowych przyłączy energetycznych – Specyfikacja techniczna wykonania i odbioru kablowych przyłączy energetycznych, Kolbuszowa 2013, Archiwum MKL w Kolbuszowej, sygn. MKL – DT 826.
