aktualności

Chrystus Frasobliwy zwany Dumającym

Czas Wielkiego Postu kieruje nasze myśli ku cierpiącemu Chrystusowi. Jego wizerunek można spotkać w wielu muzealnych eksponatach, „w galeriach Świętych” wiszących w izbach wiejskich chat, a także w kilku stojących w skansenie kapliczkach i krzyżach. Chrystus Ukrzyżowany znajduje się w trzech kapliczkach: z Kolbuszowej Dolnej, Domatkowa i Widełki, zaś z jeszcze innej kapliczki wiszącej na krzyżu spogląda na nas Chrystus Frasobliwy. Tej ostatniej kapliczce przyjrzymy się bliżej.

W Wielki Czwartek, w Wielki Piątek,
Cierpiał Pan Bóg za nas smętek,
Za nas smętek, za nas rany,
Za nas ci to chrześcijany...

Z. Gloger, Pieśni ludu

Krzyż z Kolbuszowej Dolnej, na którym zawieszona jest kapliczka w postaci otwieranej skrzyneczki z dwuspadowym daszkiem, pomalowana od przodu na niebiesko, a za przeszklonymi drzwiczkami widać drewnianą figurę Chrystusa Frasobliwego, stoi w parku etnograficznym od 2000 r. Najprawdopodobniej ufundował go ok. 1910 r. Jan Rzepka. Przekazujący go do skansenu Józef i Cecylia Rzepkowie wspominali, że jest przedwojenny – ma ze sto lat. Miejscowa legenda mówi, że krzyż zbudowano z drzewa przyniesionego przez wodę podczas powodzi. Kapliczka miała uchronić mieszkańców wsi oraz ich uprawy przed kolejną klęską. Artysta, który wykonał oryginalną rzeźbę Chrystusa Frasobliwego, jest nieznany. Dwie jego kopie wykonał Jan Wozowicz, artysta, ówczesny kierownik Działu Konserwacji MKL. Jedną z nich umieszczono w skansenie, drugą zaś w miejscu, gdzie stał krzyż in situ, przy drodze z Kolbuszowej w kierunku Świerczowa, przy obecnej ul. Mieleckiej. Przenosząc oryginalny krzyż do skansenu, ustawiono nowy z kapliczką, by miejsce, gdzie stał od wieku, nie pozostało puste.

Turysta szukający kapliczki w skansenie znajdzie ją na skrzyżowaniu dróg, na pograniczu wsi lasowiackiej i rzeszowskiej, niedaleko karczmy z Hadli Kańczuckich. Tam można spojrzeć w oczy Chrystusa Frasobliwego, którego twarz wyraża smutek i zadumanie. Rzeźba ma 33 cm i przedstawia siedzącego na kawałku skały Jezusa, z głową wspartą na prawej dłoni. Jezus ukazany jest jako półnagi mężczyzna (odarty z szat), ubrany w błękitne perizonium – przepaskę na biodrach. Jego głowę otacza korona cierniowa. Pod stopą Chrystusa umieszczona jest czaszka – nawiązanie do momentu na Golgocie tuż przed ukrzyżowaniem. Motyw czaszki związany był z legendą odnoszącą się do sceny z Męki Pańskiej, gdy osamotniony Jezus siedział na skale, a oprawcy kopali dół pod krzyż. Wtedy na dnie ukazały się ludzkie kości. W miejscu tym według legendy znajdował się grób praojca Adama.

Warto dodać, że opisany wyżej typ ikonograficzny wywodzący się ze sztuki gotyckiej znany jest w całej Polsce, występuje najczęściej na Lubelszczyźnie i Podkarpaciu.
Chrystus Frasobliwy nazywany był niegdyś także Chrystusem Miłosiernym. Występowało też wiele regionalnych określeń, współcześnie już zanikających: Miłosierdzie na Podhalu i w Łowickiem, Św. Turbacyjo w Krakowskiem, Starośliwy na Górnym Śląsku, Płaczebóg na Kaszubach. Ponadto lokalnie usłyszeć można inne nazwy, np. św. Piątek, Ponjezusiczek, Bolejący, Cierpotka, Dumający czy Frasuś.

Sam motyw Chrystusa Frasobliwego, choć w Polsce upowszechniony dopiero w latach międzywojennych, sięga swoją historią do odległych czasów europejskiego średniowiecza. Ten typ ikonograficzny narodził się pod koniec XIV w. na terenie Niemiec i Niderlandów. Pod wpływem rozwijającej się nowoczesnej pobożności pasyjnej (tzw. devotio moderna) zwracano się ku Jezusowi jako cierpiącemu człowiekowi, stawianemu za wzór do naśladowania w życiu codziennym. Wpływ na upowszechnienie się podobizny Jezusa Frasobliwego miał m.in. niemiecki malarz Albrecht Dűrer, który zamieścił postać zamyślonego Chrystusa na stronie tytułowej drzeworytu pt. „Mała Pasja”. W XV w. Chrystus Frasobliwy, obok motywu Ecce homo (Oto człowiek) oraz Chrystusa Boleściwego stał się jednym z ważniejszych tematów rozważań Męki Pańskiej, które miały odzwierciedlenie w rzeźbie z kamienia, z drewna, malarstwie czy literaturze. Jako pierwsze wizerunki w Polsce wymienia się rzeźbę nieznanego artysty w kościele oo. Bernardynów w Krakowie (z przełomu XV i XVI w.), obraz „Chrystus Frasobliwy” w opactwie oo. Cystersów w Szczyrzycu przypisywany Stanisławowi Samostrzelnikowi (ok.1480-1541) oraz rzeźbę Chrystusa Frasobliwego w miejscowości Anielów (woj. mazowieckie, 1650 r.), której oryginał znajduje się w Muzeum Etnograficznym w Krakowie.

Piszący po łacinie w XVI w. poeta Klemens Janicki zastanawiał się:

O czym rozmyślasz, siedząc na szorstkiej skale, samotny,
Z brodą wspartą na ręku, Chryste, głowo znużona,
Pewnie o dziele zbawienia, o śmierci, która Cię spęta,
O roztrzaskaniu wrót piekła, o twardym Królestwie Bożym,
O tym samym chcę myśleć, dopóki żyję – spraw, Panie!
Niech Twoja dobra ręka mą biedną głowę przygarnie.
(przekład Zygmunt Kubiak)

Postać zamyślonego Jezusa zaczęła przyozdabiać wiejskie kapliczki i domowe miejsca modlitwy. Prof. Tadeusz Seweryn, etnograf, który jako pierwszy podjął się typologii rodzimych kapliczek przydrożnych, tłumaczył popularność Jezusa Frasobliwego w Polsce tym, że umęczony pańszczyzną polski chłop odnajdywał siebie w podobiźnie zamartwiającego się Jezusa Chrystusa. W swojej książce „O Chrystusie Frasobliwym” (1926 r.) pisał: Dokoła małej postaci Frasobliwego Chrystusa snują się apokryfy o tem, jak to Pan Jezus chodził w koronie cierniowej po świecie, a znużony drogą odpoczął w Polsce na przydrożnym kamieniu i zapłakał gorzko nad krainą mogił i krzyżów. Z wdzięczności za te łzy zaczęli ludzie rzeźbić nie karzącego, lecz litościwego Boga. Rzezali Go w drzewie lipowem, które orzeźwiającym cieniem nakryło Frasobliwego lub kuli Go w kamieniu, który łaskawie dał wypoczynek Świętemu Panu Jezusowi. Przedstawienie Frasobliwego symbolicznie streszczało nie tylko całą Mękę Pańską, ale także zmaganie z chłopską codziennością.

Motyw ten przetrwał do dzisiaj w sakralnej sztuce ludowej – w krajobrazie wsi i miast, w kapliczkach, a także w etnograficznych zbiorach muzeów. W Muzeum Kultury Ludowej w Kolbuszowej znajduje się 25 sztuk muzealiów nazwanych „Frasobliwy” (19 drewnianych rzeźb, 5 glinianych i 1 z betonu, wykonanych przez cenionych twórców ludowych). Warto dodać, że w nieodległym Jeżowem (pow. niżański) znajduje się też Muzeum Chrystusa Frasobliwego założone na bazie kolekcji ks. Ludwika Bielawskiego, które obecnie liczy ok. 300 rzeźb z różnych województw w Polsce, a także z zagranicy.

Justyna Niepokój-Gil

 

Bibliografia:

W. Dragan, J. Tejchma, „Przewodnik – Skansen w Kolbuszowej”, Kolbuszowa 2003, s. 41.
Hasło: Frasobliwy Chrystus, [w:] H. Wegner, „Encyklopedia katolicka”, tom V, Lublin 1989.
A. Kunczyńska-Iracka, „Chrystus Frasobliwy w polskiej sztuce ludowej”, [w:] „Polska Sztuka Ludowa”, t. 14, nr 4, 1960, s. 217-219.
K. Płachta, „Chrystus Frasobliwy – bolesne oczekiwanie”, [w:]
https://culture.pl/pl/artykul/chrystus-frasobliwy-bolesne-oczekiwanie.
T. Seweryn, „O Chrystusie Frasobliwym. Figurki-legendy-świątkarze”, Kraków 1926, s.40.
Z. Gloger, „Pieśni ludu", Warszawa 1892, s. 7.

Ilustracje:

Fotografie krzyża z kapliczką z Chrystusem Frasobliwym w skansenie oraz in situ – w Kolbuszowej Dolnej (kopia)
Grafika autorstwa A. Dűrera, okładka „Małej Pasji”,
Rzeźba „Chrystus Frasobliwy” z miejscowości Anielów (woj. mazowieckie, 1650 r., oryginał znajduje się w Muzeum Etnograficznym w Krakowie), http://kapliczki.org.pl/kapliczki/Chrystus_Frasobliwy_-_galeria
Obraz „Chrystus Frasobliwy” namalowany dla opactwa oo. Cystersów w Szczyrzycu (woj. małopolskie), przypisywany Stanisławowi Samostrzelnikowi (ok. 1480-1541) http://www.pinakoteka.zascianek.pl/Samostrzelnik/Index.htm
Fragment z publikacji T. Seweryna „O Chrystusie Frasobliwym” z 1926 r.